Γλωσσικά μπερδέματα...ορθογραφικά ατοπήματα

 Παρόλο που το "λάθος" στην παιδαγωγική θεωρείται αξιοποιήσιμο και σημαίνει ότι χρειαζεται "χρόνο επώασης" μέχρι να ανακληθεί στη μνήμη ή να εμπεδωθεί το σωστό, εντούτοις υπάρχουν κάποια πολύ συχνά ορθογραφικά λάθη που μας φέρνουν σε δύσκολη θέση (ειδικά αν ισχυριζόμαστε ότι την κατέχουμε τη γλώσσα...)

Ορθοπαιδικός ή ορθοπεδικός;

Τα τελευταία χρόνια επικράτησε η άποψη ότι το σωστό είναι ορθοπεδικός. Ο όρος ορθοπαιδική δημιουργήθηκε από τον Γάλλο γιατρό Nicolas Andry

το 1741 (orthopédie), η οποία με τη σειρά της δημιουργήθηκε από τις ελληνικές λέξεις ορθός και παις. Έτσι τιτλοφόρησε την Πραγματεία του περί πρόληψης και θεραπείας των σωματικών δυσπλασιών στα παιδιά. Τα τελευταία χρόνια έχει αντικατασταθεί με τον όρο ορθοπεδικός, καθώς πλέον η σημασία «παιδί» δεν έχει σημασία για τη συγκεκριμένη ειδικότητα. Σύμφωνα όμως με το Larousse Dictionnaire Etymologique et Historique du Francais, επίσης λανθασμένα θεωρήθηκε ότι προέκυψε από τη λατινική λέξη pes, pedis (πόδι). Πάντως σήμερα οι περισσότεροι Έλληνες γιατροί της ομώνυμης ειδικότητας προτιμούν το ορθοπεδικός.

Ειρωνεία ή ειρωνία;

Γράφονται με -εια τα θηλυκά:

-που παράγονται από ρήματα σε -εύω: ειρωνεύομαι --> ειρωνεία

-που παράγονται από επίθετα σε -ης: ευγενής --> ευγένεια

-που παράγονται από επίθετα σε -είος: ανδρείος --> ανδρεία

-παροξύτονα που παράγονται από επίθετα σε -υς: ευθύς --> ευθεία

-προπαροξύτονα που παράγονται από ρήματα δεύτερης συζυγίας και τάξης: ωφελώ --> ωφέλεια

-προπαροξύτονα κύρια ονόματα: Ιφιγένεια (Αλλά τα παροξύτονα --> -ια εξού και Ευγενία)

* Ορισμένες λέξεις θεωρούνται σωστές με διαφορετική ορθογραφία: εταιρία και εταιρεία ενώ άλλες λέξεις με διαφορετική ορθογραφία μπορεί να έχουν και άλλο νόημα: εφορία και εφορεία.

* Οι παρασύνθετες λέξεις γράφονται -ια: ανανδρία, πρωτοπορία, ειδωλολατρία (δεν σχηματίζονται δηλαδή από τα συνθετικά, αλλά από τα αντίστοιχα ουσιαστικά τους: άνανδρος, πρωτοπόρος, ειδωλολάτρης)

Δωσίλογος ή δοσίλογος;

Πολλοί μπερδεύονται ίσως επειδή έχουν στο μυαλό τους τις λέξεις: δόση, δοσολογία. Ωστόσο, το σωστό είναι δωσίλογος από το θέμα "δως" του ρήματος δίδωμι, όπως για παράδειγμα και το δωσίδικος. Αυτός που δίνει λόγο, δίνει δίκη.

Χρήστος ή Χρίστος;

Το σωστό: Αυτό το… χριστουγεννιάτικο αντρικό όνομα, ετυμολογείται από το Χριστός και ουδεμία σχέση έχει με το χρηστός, που σημαίνει τον ηθικό. Το σωστό λοιπόν είναι Χρίστος.

Ορκομωσία ή ορκωμοσία;

Το σωστό είναι ορκωμοσία. Η "συνθετική έκταση", ένας κανόνας της αρχαίας ελληνικής, εξηγεί την ορθογραφία αυτής της λέξης, όπως και πολλών άλλων. Η ερμηνεία αυτού το φαινομένου έχει ως εξής: όταν έχουμε μια λέξη με δύο συνθετικά που το πρώτο τελειώνει σε φωνήεν και το δεύτερο αρχίζει με φωνήεν, τότε γίνεται απαλοιφή του τελικού φωνήεντος από το πρώτο και το αρχικό φωνήεν του δεύτερου τρέπεται στο αντίστοιχο μακρό:

Βραχύ --> Μακρό

ε, α --> η

ο --> ω

Παραδείγματα:

επί + όνυμος < όνυμα (άλλος τύπος για το όνομα) --> επί + ώνυμος --> επώνυμος

όρκο + όμνυμι --> ορκωμοσία

στρατό + άγω --> στρατηγός

υπό + ερέτης --> υπηρέτης

Έπειτα αυτός ο κανόνας μεταφέρθηκε και σε λέξεις των οποίων το πρώτο συνθετικό τελείωνε σε σύμφωνο, εξού και η συνωμοσία. Ωστόσο, κάθε κανόνας έχει και εξαιρέσεις. Σημαντική παρατήρηση είναι, λόγου χάριν, πως ο κανόνας δεν ισχύει για κάποια σύνθετα που σχηματίστηκαν αφού έληξε ο νόμος και για λέξεις των οποίων το αρχικό φωνήεν του β' συνθετικού ακολουθείται από δύο και περισσότερα σύμφωνα, π.χ επίορκος.

Γλυκιά ή γλυκειά;

Υπάρχουν και οι δύο ορθογραφίες: γλυκιά/γλυκεία (αρχαίο, λόγιος τύπος) αλλά με διαφορετικό τονισμό, όπως παρατηρείτε. Δηλαδή η λέξη "γλυκειά", με αυτήν την ορθογραφία, είναι λάθος εφόσον τονίζεται στη λήγουσα.

Γλείφω ή γλύφω;

Και τα δύο είναι σωστά, καθώς είναι δύο διαφορετικές λέξεις. Είναι ομόηχες αλλά με διαφορετική ετυμολογία και σημασία. Γλείφω το παγωτό, "λείχω" στα αρχαία (εξού και τα: γλειφιτζούρι, γλείψιμο, γλείφτης) και γλύφω την πέτρα, δηλαδή την σκαλίζω (εξού και τα: γλύπτης, γλυφίδα, οδοντογλυφίδα). Αρκετοί, όμως, αγνοούν τη λέξη "γλύφω" και τη θεωρούν λάθος έχοντας στο μυαλό τους μόνο τη λέξη "γλείφω".

Γενικές περιπτώσεις διαδεδομένων ανορθογραφιών έχουμε και στις παρακάτω περιπτώσεις:

-Μπέρδεμα του β’ πληθυντικού με το γ’ ενικό πρόσωπο ρημάτων, όταν κάποιος γράφει «δεν είναι σωστό να *παίζεται με τον πόνο του άλλου» ή «ο αντίπαλος αυτός *παίζετε»

-Προστακτική με -ει, πχ. *ζητείστε τον υπεύθυνο, *τηλεφωνείστε στον τάδε αριθμό κτλ. (αντί ζητήστε, τηλεφωνήστε)

-Παθητικός αόριστος σε -ει, π.χ. *συνέβει αντί συνέβη

-Παράλειψη του τόνου στο ερωτηματικό «πού» και «πώς» (Πες μου *πως να έρθω, Δεν ξέρω *που να τον βρω)

-Παράλειψη της υποδιαστολής στο αναφορικό «ό,τι» (Κάνει *ότι θέλει).

Γλωσσικά μπερδέματα!